بررسی سیر تکاملی نفس و تفاوت آن با روح

در اینجا اگر بخواهیم تفاوت روح و نفس را بصورت جزئی تر بررسی کنیم باید بگوییم که روح پیغمبر درونی ماست، خلیفه الله است، نماینده خدا در انسان است.تغییر پذیر نیست ، گمراه هم نمیشود و همه انسانها در قضیه ی روح با یکدیگر مشترک هستند.

اما نفس قابل تغییر است، همانگونه که دارای مراتب مختلفی است.نفس تکامل پذیر است و شاید هم گمراه شود، در واقع نفس از مجموع تمایلات، احساسات و اکتسابات و آنچه شخصیت انسان را شکل میدهد تشکیل شده است. پس آنچه انسانها را از یکدیگر متمایز میکند قضیه ی نفس است.

هوالعلیم
انسان دارای دو ساحت وجودی است؛ ساحت مادی و ساحت معنوی. این تقسیم بندی، کلی بوده و اگر بخواهیم دقیق تر بررسی کنیم، انسان دارای سه مرتبه است: جسم، نفس و روح. نکته مهم آن است که نفس با روح متفاوت بوده و یک حقیقت نیستند. حتی در لغت فرانسوی و انگلیسی هم بین روح و نفس تفاوت وجود دارد. روح را در انگلیسی (اسپریت)spirit و نفس را (سل)soul میگوییم. همچنین این تفاوت در قرآن هم قابل توجه است به این ترتیب که در همه جای قرآن، روح به گونه ای مفرد ذکر شده، یعنی هیچ کجای قرآن نداریم که از لغت ارواح استفاده شده باشد، اما در مورد نفس، قضیه فرق میکند. در قرآن کریم نفس هم بصورت مفرد و هم به صورت جمع به کار رفته، مانند "نفوس"،"انفس" و "نفس".
به عنوان مثال، در آیات 85 سوره اسراء، 11رعد و 185 آل عمران نمونه هایی آمده است که دوستان میتوانند برای تامل بیشتر به آنها رجوع کنند. اما کلمه "روح"، حدود بیست مرتبه در قرآن کریم تکرار شده و هر بیست بار مفرد آمده و به این معناست که روح، "امر خدا"، "تجلی اعظم خدا" و "از خداست".
 در اینجا اگر بخواهیم تفاوت روح و نفس را بصورت جزئی تر بررسی کنیم باید بگوییم که روح پیغمبر درونی ماست، خلیفه الله است، نماینده خدا در انسان است.تغییر پذیر نیست ، گمراه هم نمیشود و همه انسانها در قضیه ی روح با یکدیگر مشترک هستند.

اما نفس قابل تغییر است، همانگونه که دارای مراتب مختلفی است.نفس تکامل پذیر است و شاید هم گمراه شود، در واقع نفس از مجموع تمایلات، احساسات و اکتسابات و آنچه شخصیت انسان را شکل میدهد تشکیل شده است. پس آنچه انسانها را از یکدیگر متمایز میکند قضیه ی نفس است. چون نفس دارای مراتبی است که هر انسانی در سیر تکاملی خود میتواند از این مراتب عبور کند. مراتب هفت گانه ی نفس  به شرح ذیل میباشد:
1.نفس اماره: مرتبه ای از نفس که سرکش است و به هر گناهی و جنایتی امر میکند و پست ترین مرحله نفس می باشد. انسانی که دارای پست ترین ویژگی هاست و حاضر است هرگناهی را انجام دهد در مرتبه نفس اماره قرار گرفته دارد.
2.نفس لوامه: "لوام" از "لوم" یعنی سرزنش کردن می باشد.یعنی نفس آدمی کمی بیدار شده و وقتی شخص مرتکب گناهی میشود، احساس عذاب وجدان به او دست میدهد و مدام توسط نفس، سرزنش میشود. تفاوت این مرحله نفس با نفس اماره همین است که در مرتبه امارگی، هیچ احساس پشیمانی به انسان دست نمیدهد و به راحتی گناه میکند و حتی به راحتی سر از تن انسانها جدا میکند و از این کار حتی لذت میبرد. البته لازم به ذکر است که همان نفس اماره هم شدت و ضعف دارد، یعنی شاید دو انسانی که در این مرتبه هستند یکی از دیگری پست تر باشد و یا یکی نزدیک به مرحله نفس لوامه باشد.
3.نفس عاقله: در این مرتبه از نفس عقل هم وارد قضیه میشود. در واقع در این مرحله هم حالت بیداری و وجدان وجود دارد هم قدرت تعقل.
4. نفس ملهمه: مرتبه ای از نفس است که آنقدر پاک شده باشد که به او الهام میشود و مورد نزول الهام خدایی قرار میگیرد و از عالم غیب حقایقی بر این نفس وارد میگردد. اما در این مرحله هم انسان در گزند خطرات است و هنوز اطمینانی برای عدم سقوط او نیست.
5.نفس مطمئنه: مرتبه ای بالاتر از نفس ملهمه است. نفس به در جه ای از اطمینان  میرسد که دیگر به حالات گذشته بازنمیگردد،یعنی دیگر گمراه نمیشود.
6.نفس راضیه: در این مرحله انسان به جایگاهی میرسد که از سیر خود و تکامل خود راضی میشود.این مرحله بالاتر از نفس مطمئنه میباشد.
7.نفس مرضیه: بالاترین مرحله نفس است.مرتبه ای است که علاوه بر آنکه شخص از "خودِ الهی" راضی است، خداوند هم از او راضی است و رابطه عمیقی میان بنده و محبوب ایجاد میگردد. و اینجاست که در قرآن کریم خداوند میفرماید: ارجعی الی ربک راضیة مرضیة.
این مراحل هفتگانه در واقع سیر تکاملی انسان است از پست ترین درجات حیوانی نا بالاترین مراتب الهی و ملکوتی شدن. نکته قابل توجه آن است که در مرحله هفتم، نفس به مرتبه ای از لطافت و ملکوتی بودن  میرسد که بسیار نزدیک به "روح" میشود. یعنی مثل روح میشود اگرچه ذاتا با روح متفاوت است. یعنی از یک جنس نیستند.
براین اساس در مرتبه نفس مرضیه، نفس از لحاظ صفات با روح یکسان و شبیه بوده و اتحاد وجودی با روح پیدا نموده، اما از لحاظ ذاتی همانگونه که ذکر شد متفاوت و متمایز هستند.
قابل ذکر است که انسان، زمانی که به درجه و مقام "روح" برسد، میتواند مرده را زنده کند چون مقام او مقام "امر عند الله" میشود. یعنی به هرچه بگوید شو، میشود. بر همین اساس است که ائمه اطهار و انبیاء و اولیاء دارای معجزاتی بودند که برای انسانهای عادی عجیب به نظر میرسید، وگرنه چنین کاری برای آنها بسیار سهل و ساده میباشد. به امید آنکه بتوانیم با سیر در مسیر تکامل به مرتبه نفس مرضیه برسیم و بتوانیم با مقام انسان کامل و خداوند متعال ارتباطی مستقیم پیدا کنیم.
انشاءالله
 
فرج زاده